TRUNG HOA CÔNG HỌC

Người Hoa đến Hội An từ khá sớm nhưng sinh hoạt bang hội được hình thành rõ ràng từ khi họ lập xây hội quán. Người Hoa ở Hội An chia thành năm bang: Phước Kiến, Quảng Đông, Hải Nam, Triều Châu, Gia Ứng. Trong đó Hải Nam và Triều Châu nguyên thuộc tỉnh Quảng Đông cũ. Còn người Gia Ứng vẫn được xếp là dân Quảng Đông nhưng thực ra họ là dân du cư đến nhiều nơi trên đất Trung Hoa. Người Gia Ứng đến Hội An là người đến từ Mai huyện gần phủ Triều Châu, ở đây họ được gọi là KHÁCH GIA, chuyên cần vụ nông với... đàn bà ra ruộng còn đàn ông thì hưởng nhàn.

Vì chuyên nghề nông nghiệp nên khi du cư sang Việt Nam họ bị bỏ lại đàng sau so với những đồng hương khác giỏi ngành thương nghiệp. Ở Hội An người Gia Ứng hiện nay còn khoảng dưới hai mươi người (ít hơn nhiều so với Bảo Lộc - Lâm Đồng). Và... do đó, họ cũng không có hội quán cho riêng mình.

Từ năm 1912, bang Quảng Đông mở trường đầu tiên dạy tiếng hương âm tức tiếng Quảng Đông cho người trong bang. Trường lấy tên là HƯNG HOA.

Sau đó các bang khác cũng mở trường riêng cho bang mình như:

Phước Kiến có trường DƯỠNG CHÁNH (Bà T.P.D. má anh B., bà Nam Hưng Tạ Cẩm Châu, bà Bốn Mua từng học chung lớp ở đây).

Hải Nam có trường DỤC TRÍ (khoảng đất rộng đối diện với chùa Hải Nam ngày xưa là "Dục Trí thể dục trường", sau đó là sân chợ phiên mà cổng chợ là hai tượng nữ Chàm. Ban đầu đường Quảng Đông tức Nguyễn Thái Học kéo dài đến đây. Sau đó Pháp sửa chợ Hội An cắt đất làm chợ, đường còn lại như bây giờ).

Triều Châu có trường BỒI ANH (ông Hứa Bổn Xuyên là hiệu trưởng đầu tiên, sau đó là ông Huỳnh Thiên Dân).

Gọi là trường nhưng mỗi trường chỉ có vài lớp, trừ trường Hưng Hoa có thu học phí, ba trường còn lại không thu phí và có cho ăn trưa để khuyến khích trẻ.

Chùa Ngũ bang - Trường Trung Hoa Công Học ngày xưa. 

Ảnh photo Vĩnh Tân

Từ năm 1942 đến năm 1943, người Hoa ở Hội An thống nhất sáp nhập các trường lại để dạy tiếng Quan thoại. Lớp nửa, một, hai học ở nhà tây chùa Phước Kiến. Lớp ba, bốn, năm học ở chùa Hải Nam, ông Lâm Tiêu Bang người Hải Nam làm hiệu trưởng.

Thời gian sau ông Lâm ra Đà Nẵng mở Nhân-Hòa-Đường và trường Thọ Nhơn, do chính ông làm hiệu trưởng. Lúc này ở Hội An cũng mở TRUNG HOA CÔNG HỌC tiền thân của trường LỄ NGHĨA sau này quy tụ điểm dạy về một chốn là Trung Hoa hội quán tức chùa Ngũ Bang còn gọi là chùa bà.

 Trường Lễ Nghĩa ngày sau

Và bây giờ: "Trung tâm Hoa văn LỄ NGHĨA"